Διαφωνίες περί ετυμολογίας λέξεων. Σαραντάκος εναντίον Τζιροπούλου - Ευσταθίου.

Η επικρατέστερη υποψηφιότητα για το βραβείο Γκας Πορτοκάλος: η κ. Τζιροπούλου-Ευσταθίου

Στις 25 Φεβρουαρίου 2008 με προσκάλεσαν στη Λυκόβρυση, στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου, να δώσω μια ομιλία για το βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων». Ήταν πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία αφού, παρά τον φόβο μου ότι θα αντικρίσω άδεια καθίσματα, η αίθουσα ήταν γεμάτη και, το κυριότερο, η συζήτηση που ακολούθησε ήταν πολύ ουσιαστική.  

Μόλις τελείωσα την ομιλία μου, ρώτησα το κοινό αν υπάρχουν ερωτήσεις, και ο πρώτος που σήκωσε το χέρι, ένας αξιοπρεπέστατος κύριος κάποιας ηλικίας, με κατηγόρησε διότι, όπως είπε, αναφέρθηκα απαξιωτικά στο έργο διακεκριμένων επιστημόνων που είναι απόντες από την αίθουσα. Στο απορημένο βλέμμα που του έριξα, διευκρίνισε ότι με τον όρο αυτό εννοεί την φιλόλογο κυρία Τζιροπούλου-Ευσταθίου, στην οποία πράγματι είχα αναφερθεί επί τροχάδην στην ομιλία μου, στο σημείο όπου επέκρινα τις αβάσιμες ετυμολογήσεις που πλασάρουν διάφοροι.

Απάντησα ότι ασφαλώς έχει δίκιο ότι η κυρία Τζιροπούλου είναι απούσα, αλλά εγώ δεν κάνω κριτική στην ίδια ως άτομο αλλά στο έργο της, το οποίο βρίσκεται κατατεθειμένο δημόσια, π.χ. στα βιβλία της και προφανώς δεν μπορεί να τεθεί το έργο της στο απυρόβλητο της κριτικής με το επιχείρημα ότι δεν είναι παρούσα η κρινόμενη! Άλλωστε, πρόσθεσα, οι απόψεις της κ. Τζιροπούλου είναι «καταξιωμένες» μόνο σε έντυπα και σε μέσα αμφισβητούμενης εγκυρότητας. Όποτε τόλμησε να αναφέρει τις απόψεις της σε έγκυρα έντυπα πήρε απάντηση συντριπτική, είπα, και έκανα λόγο για το πώς ο καθηγητής Μπαμπινιώτης κονιορτοποίησε τις ιδιόρρυθμες ετυμολογικές απόψεις της στο διάλογο που είχαν στην εφημερίδα Το Βήμα πριν από αρκετά χρόνια.

Στη συνέχεια, αναφέρθηκα σε έναν πίνακα λέξεων που έχω στο βιβλίο μου, όπου κρίνω κάποιες ετυμολογίες της κυρίας Τζιροπούλου από το βιβλίο της «Πώς η ελληνική εγονιμοποίησε τον ευρωπαϊκό λόγο». (Το ξέρω ότι τώρα υπάρχει και το μάγκνουμ όπους της κυρίας, με τίτλο «Ο Έλλην λόγος», αλλά άλλα λεφτά για πέταμα δεν έχω). Ο πίνακας αυτός έχει εννιά αγγλικές λέξεις, τις οποίες η κυρία Τζιροπούλου θεωρεί ελληνικής ετυμολογίας. Γιατί διάλεξα τον πίνακα αυτόν; Διότι, αν διάλεγα κάποιες σκόρπιες εξωφρενικές ετυμολογίες της, όπως ότι το kiss me είναι από το ομηρικό κύσον με, θα μπορούσε να μου πει κανείς ότι από ένα έργο πολλών εκατοντάδων σελίδων πήγα και κορφολόγησα τις λίγες εκείνες περιπτώσεις όπου έπεσε έξω η μεγάλη ερευνήτρια. Επίσης, έπρεπε να βρω λοιπόν ένα δείγμα σχετικά μικρού μεγέθους, διότι δεν μπορούσα να αφιερώσω όλο το βιβλίο στην κυρία Τζιροπούλου!

Λοιπόν, στη σελίδα 56 του πρώτου τόμου του συγγράμματός της, η μεγάλη ερευνήτρια έχει τέσσερις πίνακες με λέξεις (δήθεν) ελληνικής καταγωγής που δεν υπάρχουν σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες αλλά είναι «μόνο στα ιταλικά», «μόνο στα ισπανικά», «μόνο στα αγγλικά» και «μόνο στα γερμανικά». Μια και τα αγγλικά είναι γλώσσα ευρύτερα γνωστή, προτίμησα να κρίνω αυτόν τον πίνακα των αγγλικών λέξεων που είναι δήθεν ελληνικής καταγωγής. Εφόσον τον έχει καταρτίσει η ίδια η κυρία Τζιροπούλου, δεν μπορεί να κατηγορηθώ ότι σκόπιμα διάλεξα ένα δείγμα που να μην τη συμφέρει. Άλλωστε, εξ όνυχος τον λέοντα, έλεγαν οι αρχαίοι.

Τολμώ να πιστεύω ότι οι παρευρισκόμενοι στη Λυκόβρυση πείστηκαν από την αναλυτική ανασκευή των τζιροπούλειων ετυμολογήσεων που έκανα στην ομιλία μου· τουλάχιστον αυτό έδειξε το γεγονός ότι έσπευσαν να αγοράσουν όσα αντίτυπα του βιβλίου είχα μαζί μου.

Παραθέτω όλο το απόσπασμα από το βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων» στο οποίο επιχειρώ να ανασκευάσω τις τζιροπούλειες ετυμολογήσεις:

Αν υπήρχε βραβείο «Γκας Πορτοκάλος», αναμφίβολα θα έπρεπε να απονεμηθεί παμψηφεί στην κυρία Τζιροπούλου «για το σύνολο του έργου της», όπως λέμε στα Όσκαρ και σε συναφείς βραβεύσεις. Το magnum opus της, το οποίο παλιότερα είχε τον μετριόφρονα τίτλο «Πώς η ελληνική εγονιμοποίησε τις άλλες γλώσσες» ή κάτι τέτοιο, αλλά πολύ φοβάμαι ότι έχει ενσκήψει και σε επαυξημένη έκδοση, μπορεί να χαρίσει πολλές ώρες διασκέδασης στον αναγνώστη. Δεν θα το σχολιάσω αναλυτικά, διότι χρειάζεται δεκάδες σελίδες, απλώς, κρίνοντας εξ όνυχος τον λέοντα, θα κρίνω έναν μόνο πίνακα αγγλικών λέξεων με (δήθεν) ελληνική προέλευση τον οποίο παραθέτει η κ. Τζ. στη σελ. 56 του πρώτου τόμου του «Πώς η ελληνική εγονιμοποίησε τις άλλες γλώσσες». Προτίμησα να παραθέσω ολόκληρο τον μικρό αυτό πίνακα επειδή τα αγγλικά είναι η γλώσσα που υποθέτω ότι γνωρίζουν οι περισσότεροι αναγνώστες και για να μην υποθέσει κανείς ότι σταχυολόγησα από το έργο της ερευνήτριας μόνο εκείνα τα κομμάτια που «με συνέφεραν».

Ο πίνακας είναι:

bear (κομίζω, φέρω)                       εκ του φέρω

doll (κούκλα)                                     εκ του είδωλον

dady [sic] (μπαμπάς)                     εκ του τέττα = πατήρ, θείος (ομηρ.)

lather (αφρός)                                   εκ του λουτρόν

mouse (ποντικός)                             εκ του μυς

smile (χαμόγελο)                              εκ του μειδιώ

spleen (βαρυθυμία)                        εκ του σπλην

stork (πελαργός)                              εκ του στοργή (φημισμένη η στοργή των πελαργών προς τους γονείς τους)

teacher (δασκάλα)                          εκ του τίτθη = τροφός

Από τις εννιά λέξεις του δείγματός μας, η κ. Τζ. κάνει διάνα σε μία· πράγματι, το αγγλικό spleen είναι δάνειο από το ελλ. ‘σπλην’, τη σπλήνα, αφού κατά τον Μεσαίωνα πίστευαν ότι η σπλήνα ήταν έδρα της βαρυθυμίας και της μελαγχολίας. Οι υπόλοιπες ετυμολογίες της κ. Τζ. είναι όλες λανθασμένες,  όπως μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει ανατρέχοντας σε κάποιο μεγάλο αγγλικό λεξικό (τα αμιγώς ετυμολογικά π.χ. του Klein είναι μάλλον δυσεύρετα) ή ευκολότερα στο Διαδίκτυο, www.etymonline.com. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η κ. Τζ. παίρνει λέξεις συγγενικές, που όλες ανάγονται σε ινδοευρωπαϊκή (ΙΕ) ρίζα, και θεωρεί την ελληνική λέξη πηγή της αγγλικής, λες και υπήρξε δανεισμός. Αυτό το αφελές κολπάκι το εφαρμόζουν κι άλλοι, αλλά όχι με τόση επιμονή όσο η μελετήτριά μας. Στην πραγματικότητα, τόσο το αγγλικό bear όσο και το ελληνικό ‘φέρω’ ανάγονται σε ΙΕ ρίζα *bher- «φέρω». Παρομοίως, το lather ανάγεται σε ΙΕ ρίζα από την οποία και το ελληνικό ‘λούειν’, ‘λουτρόν’, ενώ ίδια είναι και η περίπτωση του mouse, που ανάγεται σε ΙΕ ρίζα όπως και το σανσκριτικό mus, το λατινικό mys ή το δικό μας ‘μυς’. Το smile προέρχεται από το παλαιοαγγλικό smerian «γελάω», που επίσης σε ΙΕ ρίζα ανάγεται. Απώτερη σχέση υπάρχει με τις αντίστοιχες ελληνικές λέξεις, δανεισμός βέβαια όχι, αλλά αυτό δεν εμποδίζει την κ. Τζ. Άλλωστε στον πρόλογό της το λέει ευθαρσώς ότι πολύ συχνά τα λεξικά αναφέρονται σε ινδοευρωπαϊκές, σανσκριτικές ή μεσογειακές ρίζες οι οποίες όμως όπως ήδη «απέδειξε» η μελετήτρια δεν είναι παρά αρχαιότατες ελληνικές! Δυστυχώς κανένα έγκυρο λεξικό δεν συμμερίζεται την άποψη της μελετήτριας, αλλά αυτό φαίνεται πως είναι λεπτομέρεια.

Το dad ή daddy (πάντως όχι dady) είναι βέβαια λέξη της νηπιακής γλώσσας, που απαντά σε ένα σωρό γλώσσες με κάποια παρόμοια μορφή (π.χ. tata σε πολλές σλαβικές γλώσσες αλλά και στα ρουμάνικα, tete στα λιθουανικά αλλά και tatah στα σανσκριτικά)· θέλει άφθονο θράσος για να πεις ότι «προέρχεται» από τα ελληνικά ή από οπουδήποτε αλλού. Τελείως ευφάνταστη είναι η ετυμολογία του stork (από τη στοργή που δείχνουν οι πελαργοί!) αν και έχει υποστηριχτεί η προέλευση από το ελλ. ‘τόργος’ (είδος γύπα). Ωστόσο, το πιθανότερο είναι να προέρχεται από το παλαιοαγγλικό stearc «δυνατός, άκαμπτος» ίσως επειδή ο πελαργός στέκεται με το κορμί του στητό.

Κωμική είναι και η ετυμολογία του doll από το ‘είδωλο’· όλα τα λεξικά συμφωνούν ότι το doll είναι υποκοριστικό του κύριου ονόματος Dorothy (η τροπή του -r σε -l είναι κοινή σε αγγλικά υποκοριστικά π.χ. Moll < Mary, Sally < Sarah) που χρησιμοποιήθηκε αρχικά σαν χαϊδευτική λέξη για κοπέλες και μετά σαν δηλωτικό της κούκλας, του παιδικού παιχνιδιού δηλαδή. Το αστείο είναι ότι το όνομα Dorothy είναι ελληνικής προέλευσης (Δωροθέα) οπότε αν ήθελε ντε και καλά η κ. Τζ. να δώσει ελληνικά πιστοποιητικά στο doll μπορούσε να το κάνει χωρίς να παρασυρθεί σε εξωφρενισμούς. Ίσως όμως έβρισκε πιο φιγουράτο το ‘είδωλον’. Τέλος, το teacher καμιά σχέση δεν έχει με το… ‘τίτθη’, αλλά είναι από το ρήμα teach που ανάγεται σε παλαιοαγγλικό ρήμα taecan «δείχνω, επισημαίνω», από την ΙΕ ρίζα *deik- απ’ όπου και το δικό μας ‘δείκνυμι’. Και πάλι η θέληση της ερευνήτριας να βρει ομηρική ετυμολογία την οδήγησε σε κωμικό λάθος.

Επομένως, από τις 9 λέξεις του δείγματος η κ. Τζ. έχει σωστά τη μία ετυμολογία και λάθος τις οχτώ. Από τα 8 λάθη τα 5 αφορούν οικειοποίηση ινδοευρωπαϊκών ριζών ενώ τα άλλα 3 είναι εντελώς αστήριχτες έως κωμικές εξηγήσεις. Η ίδια αναλογία λίγο-πολύ ισχύει και στο υπόλοιπο έργο της. Πρέπει όμως να εξάρουμε τη μεγαλοψυχία με την οποία η μελετήτρια αναδέχεται το έργο άλλων προγενέστερων μελετητών· έτσι, στο έργο της δεν αρκείται σε δικές της εφευρέσεις αλλά προβάλλει και εφευρέσεις άλλων φιλέρευνων, όπως ότι το ‘χατίρι’ είναι από το ομηρικό ‘ήτορ’ ή ότι το ‘ρεζίλι’ είναι το «αίσυλα ρέζειν» (στην πραγματικότητα είναι τουρκικά δάνεια). Η επιρροή άλλωστε της ερευνήτριας είναι ανάγλυφη στο έργο των ετυμολόγων της επόμενης γενιάς, που τη συμβολή τους εξετάζω στα αμέσως επόμενα σημειώματα.

(Απόσπασμα από το βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων, σελ. 66-68)

 sarantakos